Kako se jedna publikacija posvećena najznačajnijoj crkvi Prizrena koja je upisana na Uneskovu listu svetske baštine umesto u promociju nove kulturne politike Kosova pretvorila u propagandu
Fondacija Lumbardi (Lumbardhi), nevladina organizacija sa sedištem u Prizrenu, objavila je 2023. godine publikaciju na engleskom i albanskom jeziku naslovljenu: „Približavanje narodu: umetnost fresaka Bogorodice Ljeviške“ (Bringing closer to the people: the art of frescoes of Our Lady of Ljeviš, Prizren).
Celina od nekoliko tekstova nastalih u različitim vremenima, sastavljena je prema konceptu izdavača Ares Športe (Ares Shporta) i urednika Sezgina Bojnika (Sezgin Boynik), a projekat su podržali Ministarstvo kulture, omladine i sporta Kosova i Hajnrih Bel fondacija.
Fondacija Lumbardi nastala je 2015. godine iz inicijative za obnovu bioskopa istog naziva, da bi se vremenom razvila u kulturni centar koji proizvodi savremene umetničke i programe kulture koji su dobro posećeni, kako stoji na njihovom sajtu.
Budući da je program rada fondacije uglavnom usmeren na savremenu umetnost, pomalo je neočekivano interesovanje njenih saradnika za jednu srpsku srednjovekovnu crkvu. S druge strane, Crkva Bogorodice Ljeviške, koja se nalazi u centru grada, najznačajniji je spomenik kulture u Prizrenu, šta više, upisana je na Uneskovu listu svetske baštine, te u tom smislu izgleda sasvim zasnovano i dobrodošlo zanimanje jedne mlade nevladine organizacije za nju.
Uzimam knjižicu u ruke. Na prednjoj strani u gornjem delu ispisan je gore navedeni naslov na engleskom jeziku; ispod njega je je red teksta na arapskom, potom u središnjem delu naslov na albanskom, dok su u dnu korice navedena imena autora čiji su tekstovi publikovani.
Crvena (pozadina) i crna (tekst) jedine su boje korica.
Za razliku od naslova na engleskom i albanskom jeziku, tekst na arapskom mogu razumeti samo orijentalisti ili istoričari umetnosti kojima je upravo zahvaljujući ovoj crkvi poznato njegovo značenje. Stih persijskog pesnika Hafiza iz 14. veka koji u prevodu glasi: „Zenica oka moga tebi je gnezdo“, urezan je sa unutrašnje strane zapadnog zida spoljne priprate.
Reč je o zapisu obrazovanog putnika ili možda stanovnika Prizrena, Turčina, koji se, po turskom osvajanju Prizrena (1455), suočio sa izuzetnom lepotom zidnog slikarstva Bogorodice Ljeviške, što ga je nagnalo na to da svoj duboki doživljaj umetnosti ovekoveči plemenitim rečima. Način na koji je to učinjeno manje je plemenit, ali je obziran i trajan: nepoznati posetilac naručio je da se na odgovarajućem mestu, da se freske ne oštete, u zid ureže stih čuvenog pesnika.
Moguće je da je u pitanju bio učeni posetilac koga su u novoosvojene zapadne rubove carstva u drugoj polovini 15. veka doveli znatiželja i avanturizam.
Ukoliko je to bio obrazovani činovnik osmanske države, on je svakako znao šta u skoroj budućnosti čeka freske kojima se divi u tom trenutku.
Naime, po osvajanju svakoga grada Osmanlije bi najstariju i najznačajniju crkvu takoreći ritualno pretvarali u džamiju i time simbolički podvlačili svoju pobedu, a isticali poraz prethodne vlasti.
Pretvaranje crkava u džamije za posledicu je imalo prekrivanje malterom njihovog zidnog slikarstva za potrebe islamskog bogosluženja.
Stih pesnika Hafiza postavljen na koricu knjižice, koja u naslovu ima umetnost fresaka Bogorodice Ljeviške nije preveden, tako da njegovo značenje izmiče najvećem broju onih koji knjigu neće pročitati, ali će je primetiti i eventualno prelistati.
Posmatrajući koricu na kojoj se na istaknutom mestu nalazi tekst na arapskom, neupućena publika može doći do zbunjujućeg zaključka da je Bogorodica Ljeviška islamska sakralna građevina. Međutim, u crkvi Bogorodice Ljeviške to je jedini zapis na arapskom, i odnosi se, kao što je rečeno, na utisak koji su hrišćanske freske ostavile na davnog posetioca, muslimana, pre više od pola milenijuma.
Zadnja korica prizrenske publikacije nudi još neobičnije dizajnersko rešenje: lik Bogorodice naslikane u apsidi kapele posvećene Svetom Nikoli sveden je na crni crtež na crvenoj podlozi.
Ako prednju i zadnju koricu posmatramo hijerarhijski, nejasno je zašto je stih na arapskom stekao prednost pred likom Bogorodice, patrona crkve, o čijem slikarstvu ova publikacija govori, odn. više o recepciji njenog slikarstva tokom socijalističkog perioda Jugoslavije (FNRJ i SFRJ), značaju kopiranja fresaka, uz izvesna teorijska razmatranja.
Iako bi u profesionalnom smislu to bilo logično i očekivano – izborom boja na koricama nije uspostavljena veza sa freskama Bogorodice Ljeviške, koje su privlačne, vedrog kolorita, u kojem preovlađuju živi, nekada intenzivni tonovi okera, cinober crvene, zelene i plave.
To je upravo osobenost po kojoj se ovo slikarstvo izdvaja u odnosu na druge očuvane fresko celine svoga vremena.
Ovo tim pre s obzirom na istoriju ove crkve, o čemu će biti reči malo kasnije.
Zašto su se dizajner i urednik opredeli za crveno-crne korice, kada se ta kombinacija boja sreće samo u nekoliko epizoda Strašnog suda, u spoljnoj priprati, gde su crnim crtežom prikazani grešnici koji se muče u plamenu pakla?
Okolnost da je na koloristički identičan način prikazan Bogorodičin lik na zadnjoj strani korica upućivala bi na zaključak da je Bogomajku snašla ista sudbina kao i grešnike, što bi bilo previše i za najradikalnije nehrišćane ili ateiste.
Uverena sam, stoga, da to nije pravo „čitanje“ ove slike.
U tom slučaju preostaje zaključak da je kombinacija crvene i crne izabrana zato što su to boje albanske zastave.
Ali, zašto bi bojama albanske zastave bio obojen lik Bogorodice i kako se time umetnost fresaka naše crkve približava narodu, kako je naslovljena publikacija o kojoj je reč: „Približavanje narodu: umetnost fresaka Bogorodice Ljeviške“?
Da li su boje kojima je zaista oslikana Bogorodica Ljeviška toliko daleke narodu, da su boje albanske zastave jedini način da mu se publikacija, a sa njom i freske, ipak približe?
Autori tekstova su Ares Športa i Sezgin Bojnik sa tekstovima nastalim za ovu publikaciju, Oto Bihalji-Merin, čiji je tekst kataloga pod nazivom „Bogorodica Ljeviška: čovek, priroda i predmeti na freskama“, Beograd izd. „Jugoslavija“ iz 1953. godine preveden i preštampan, kao i deo članka Škeljzen Maljićija iz 1981. godine, prvobitno objavljenog na srpskom jeziku, i najzad, prilog Jelene Vasić, nastao za ovu priliku.
Tekst Oto Bihalji Merina naslovljen je prema nazivu izložbe kopija detalja ljeviških fresaka koje su načinili slikari-konzervatori, profesionalni i bračni par, Branislav i Zdenka Živković.
Kopije su nastale po otkrivanju zidnog slikarstva ispod sloja maltera kojim su bile pokrivene u drugoj polovini 15. veka, od kada je crkva služila kao džamija, a sredinom 20. veka, veliko otkriće ostvareno je zahvaljujući radovima Saveznog instituta za zaštitu spomenika kulture, kojima je rukovodio Branislav Živković.
Veliku vrednost sačuvanog živopisa, koji čini samo oko 30 odsto prvobitne celine, narušavaju sistematski i gusto naneta oštećenja na svim oslikanim površinama, kako bi malter lakše prianjao uz nju i kako se ne bi kasnije krunio. Reč je o uobičajenom načinu „pripreme“ oslikanog zida za malterisanje.
Kopije detalja fresaka na izložbi iz 1953. naslikane su kao restaurirane, bez oštećenja, i stoga su lakše sagledive.
Neke od njih reprodukovane su uz Bihalji Merinov tekst, koji je kao centralni, istaknut većim fontom u odnosu na ostale.
Ipak, uz uvažavanje istorijskog trenutka nastanka teksta i bogate ličnosti autora, umesno bi bilo iznova ga kritički publikovati s obzirom na izvesne materijalne greške i pogrešne interpretacije.
Izdvojiću neke: pretpostavka da je Hafizov stih na arapskom urezao radnik koji je malterisao crkvu pokazuje naivnu predstavu o srednjovekovnom društvu u kojem je jedva nekoliko procenata stanovništva bilo pismeno, te je minimalna verovatnoća da je neko nisko pozicioniran na društvenoj lestvici čitao Hafizovu poeziju; među svetim ženama prikazana je Sveta Teodosija kao monahinja koju prati očuvani natpis, koju Bihalji Merin pogrešno identifikuje kao vizantijsku caricu Svetu Teodoru, koja se slika u vladarskom ornatu; grešnica u Strašnom sudu identifikovana natpisom kao „žena koja je odbila da podoji tuđe dete“ ne doji zmiju, već je zmija grize za grudi, budući da su u prizorima Strašnog suda zmije često prikazivane kako napadaju one delove tela grešnika, kojima je greh načinjen.
U propuste spada i to što su na tablama u boji na kojima su reprodukovane kopije fresaka identifikovane samo reprodukcije većeg formata, dok je po nekoliko manjih na svakoj od dvanaest strana ostalo neidentifikovano(!).
Oto Bihalji Merin nije bio stručnjak za srednjovekovnu umetnost, kao što to nisu ni autori ostalih tekstova, pa su navedeni propusti razumljivi, ali ne i prihvatljivi, ukoliko se očekuje elementarna akademska relevantnost publikacije.
Očigledno je da je nedostajalo učešće istoričara umetnosti, medievaliste.
U drugim tekstovima nailazi se na dezinformacije ili poluinformacije povodom nekih istorijskih događaja.
Tvrdnja Sezgina Bojnika da su Srbi 1913. godine anektirali Kosovo ne odgovara činjenicama i može se smatrati tendencioznom.
Ranije deo Vizantijskog carstva, oblast Kosova i Metohije u sastavu srpske srednjovekovne države trajala je od kraja 12. veka, da bi od vladavine kralja Milutina (1282-1321) postala je središnji deo države Nemanjića.
Kao i čitav Balkan, tako je i srednjovekovnu Srbiju osmanska vojska osvojila sredinom 15. veka.
Otuda teritorije koje nikada nisu imale samostalnost, a koje su se u prošlosti nalazile u sastavu srpske države, 1913. godine nisu bile anektirane, već ih je srpska vojska povratila od Turske pobedama izvojevanim u Drugom Balkanskom ratu.
Ares Športa nas lapidarno obaveštava da je Ljeviška „kao i mnoge druge crkve oštećena tokom rata na Kosovu 1999/2000. i kasnije“, ali ne navodi za čitaoca važnu informaciju ko je to, kada i zašto učinio.
Kao rođeni Prizrenac, Športa je svakako upućen u to da je reč bila o organizovanim albanskim napadima širom Kosova i Metohije, na sve srpske crkve u Prizrenu – gradu sa najviše do danas očuvanih crkava srednjovekovne Srbije – i o spaljivanju njihovog živopisa.
Ne obaveštava nas ni da se to dogodilo 17. i 18. marta 2004. godine, u vreme kada su Srbi, gotovo do poslednjeg, bili napustili Prizren. Tom prilikom crkva Bogorodice Ljeviške napadana je spolja i iznutra, a njeno slikarstvo je gorelo. Kulturni zločin nesagledivih razmera, počinjen u mirnodopsko vreme u Prizrenu, dogodio se pre samo dve decenije.
Takvi incidenti su se u istoriji nezalečenih sukoba dešavali i dešavaće se.
Čini se, ipak, da bi moralna obaveza intelektualaca, bez obzira na naciju kojoj pripadaju, trebalo da bude da preko te činjenice ne prelaze ležerno, kao što je ovde slučaj, ukoliko su se već opredelili da pišu o jednoj od najvećoj žrtava tog zločina.
Samo dve godine kasnije (2006) na Uneskovu listu svetske baštine upisani su crkva Bogorodice Ljeviške i manastiri Pećka patrijaršije i Gračanica (2006), koji su dodati ranije upisanim Dečanima (2004).
Ubrzani proces upisa dogodio se upravo kao neposredna posledica devastacije srpskog srednjovekovnog nasleđa u martu 2004. godine sa namerom da se najvredniji njegov deo koji zadovoljava visoke UNESCO-ve kriterijume zaštiti time što se će na njega skrenuti međunarodna pažnja.
Istom prilikom (2006) sva četiri spomenika upisani su na Listu svetske baštine u opasnosti na kojoj se nalaze i danas, posle 18 godina, prema Uneskovoj proceni njihove bezbednosti.
Najveća oštećenja među navedenim crkvama pretrpela je upravo Bogorodica Ljeviška.
***
Kada se saberu ovde sumarno izneti komentari i neka podsećanja, teško je izbeći utisak o tome da je odluka da se publikuje knjiga o Bogorodici Ljeviškoj, „iz neutralne pozicije“, u startu imala ciljeve, koji su daleko od neutralnih.
Jer, poruka koju šalju korice upečatljivija je svojom političkom težinom od ukupne sadržine publikovanih tekstova, među kojima se kvalitetom izdvaja tekst Škeljzena Maljićija iz 1981. godine.
Iako je reč o izdanju nevladine organizacije, koja je možda mogla da postupi i drugačije, pokazalo se da Fondacija Lumbardi u stopu prati kulturnu politiku aktuelne vlasti Kosova, kojom se godinama radi na izmeni identiteta srpskog kulturnog nasleđa.
Člancima posvećenim najznačajnijoj crkvi Prizrena „umotanim“ u boje albanske zastave, šalje se jasna poruka kojom se srpska srednjovekovna crkva Bogorodice Ljeviške u Prizrenu pokušava „rebrendirati“ tako da odgovora novim vlastima nove države.
Može se postaviti pitanje da li je za njeno albansko okruženje ona danas prihvatljiva samo uz „korekciju“ identiteta?
Sa civilizacijskog stanovišta, reč je o neprimerenom postupku u etičkom i profesionalnom smislu na koji svakako treba skrenuti pažnju. Poseban njegov vid čini ovde prikazana „lažna neutralnost“.
Koliko su je autori ove publikacije svesni, pitanje je koje im se može postaviti, sa izuzetkom pokojnog Oto Bihalji Merina.
Autorka je istoričarka umetnosti